4.1 Landbouw

Overzicht

Als primaire sector vertegenwoordigt de landbouw een van de oudste en belangrijkste economische sectoren. Het gaat immers om de agrarische vormen van gebruik van het aardoppervlak. Bijna een derde van de Euregio Maas-Rijn wordt gebruikt voor landbouw, wat dus bepalend is voor de ruimte. Enerzijds wordt de ruimte direct door mensen veranderd, bijvoorbeeld in de akkerbouw, maar anderzijds wordt de ruimte ook indirect door mensen gebruikt, bijvoorbeeld in de veeteelt. Hierbij kunnen we het onderscheid maken of de mens actief ingrijpt in het natuurlijke landschap en deze verandert naar eigen behoeften of dat er een vorm van natuurlijk landschapsonderhoud en -behoud plaatsvindt. Een andere bepalende factor is de gelijktijdige afhankelijkheid van het landbouwgebied van geomorfologische en klimatologische omstandigheden. Dit benadrukt de onderlinge afhankelijkheid tussen mens en milieu, maar ook de afhankelijkheid van de mens van regionale omstandigheden. Aan de ene kant behandelt het hoofdstuk de natuurlijke factoren, verschillende vormen van gebruik en hun effecten op het milieu, maar ook vormen van landbouw die minder afhankelijk willen worden van milieuomstandigheden. Aan de hand van voorbeelden herkennen de leerlingen de verbanden, factoren en onderlinge relaties tussen een economische sector en het milieu in de ruimte. Verder leren ze over de onderlinge relaties tussen de primaire en tertiaire sector door padafhankelijkheden te demonstreren, verwerkingsprocessen te laten zien en een directe dagelijkse referentie te creëren.

Doelen

Het doel van het hoofdstuk is dat de leerlingen zich bewust worden van de bepalende factoren van het agrarisch gebruik van gebieden in de Euregio Maas-Rijn en van de productie, het begrip regionaliteit leren kennen en aandacht hebben voor regionale producten, hun verdere verwerking en afzet. Daarbij moeten de leerlingen een directe relatie vaststellen tussen hun dagelijks leven en de primaire sector en het belang daarvan voor de relatie tussen mens en milieu.

Competenties

De volgende competenties worden bevorderd:

• de vaardigheid om de interacties tussen mens en omgeving in ruimtes van verschillende soorten en groottes te analyseren
• de kennis van geografisch/geowetenschappelijk relevante informatiebronnen, -vormen en -strategieën
• de vaardigheid om informatie te verwerven om geografische/geowetenschappelijke vraagstukken op te lossen
• de vaardigheid om informatie te evalueren om geografische/geowetenschappelijke vraagstukken op te lossen

Basisconcepten

De inhoud van hoofdstuk 4.1 moet worden gesitueerd op het menselijke en geografische niveau, vooral op het gebied van mens-milieu relaties. Het speelt zich voornamelijk af op regionaal niveau en heeft lokale componenten. Daarnaast komen de drie basisbegrippen functie, proces en structuur aan bod. Het eerste door het belang en de relevantie van de landbouw voor onze samenleving, maar ook de impact op de ruimte. Het tweede door te kijken naar de verwerking van producten en de ontwikkeling van de landbouw in de Euregio Maas-Rijn. De laatste door een structurele uitsplitsing van natuurlijke omstandigheden en verschillende vormen van agrarisch gebruik.

Sommige teksten bevatten moeilijke woorden. Gebruik online woordenboeken als hulpmiddel om de woorden te begrijpen. Probeer dan eens Linguee, dict.cc of DeepL. Zoek bijvoorbeeld deze woorden op:

• natuurgebied
• bodemsoort
• bodemvorm
• natuurlijke omstandigheden

Bij deze opdracht moeten de leerlingen eerst de niet al te eenvoudige infoteksten bij de clickpoints begrijpen. De toepassingen op de producten in de galerij variëren naar moeilijkheid in verschillende natuurgebieden. Haspengouw is bijzonder geschikt omdat de meeste producten er bij naam worden genoemd in de tekst.

Oppervlaktestructuren: De vorm/look van de toplaag (oppervlak).

Weersomstandigheden: De toestand van het weer op een bepaald moment in een bepaald gebied.

Middelgebergte: Een gebergte dat een bepaalde maximale en minimale hoogte heeft.

productief: Het levert een goede oogst op

milieuomstandigheden: Een bepaalde toestand die door het milieu wordt teweeggebracht.

Speciale gewassen: Gewassen die niet overal kunnen worden verbouwd omdat ze speciale locatieomstandigheden vereisen en ook duurder en tijdrovender zijn om te produceren.

Sommige teksten bevatten moeilijke woorden. Gebruik online woordenboeken als hulpmiddel om de woorden te begrijpen. Probeer dan eens Linguee, dict.cc of DeepL.

Speciale gewassen zijn plantensoorten of -variëteiten die speciale behoeften hebben en doelgericht in de landbouw worden verbouwd. In tegenstelling tot de traditionele, primaire gewassen zoals granen, die op grote oppervlakten worden verbouwd, groeien speciale gewassen meestal op kleinere schaal. Ze hebben vaak zeer specifieke groeibehoeften en vereisen speciale omstandigheden om optimaal te gedijen. Dit kan bijvoorbeeld betrekking hebben op de bodemgesteldheid, het klimaat, de irrigatie of de bescherming tegen plagen. Boeren moeten daarom beter intensiever bezig zijn met de teelt- en onderhoudsmethoden van deze gewassen.

De Romeinen kweekten al druiven in de Maasvallei en ze worden er nog steeds gekweekt. Wijnstokken zijn echter zeer veeleisende planten en daarom kunnen ze alleen in zeer specifieke gebieden worden gekweekt, of toch zeker als je lekkere druiven wil hebben. Ze hebben goede grond nodig, hellend terrein, voldoende zon en beschutte windomstandigheden. In de EMR zijn er maar enkele plekken waar de omstandigheden goed genoeg zijn om druiven te kweken.

kleinere schaal: betreft slechts een klein gebied.

groeibehoeften: bepaalde omstandigheden moeten aanwezig zijn opdat een plant kan groeien.

bodemgesteldheid: de samenstelling van de bodem.

plagen: dit zijn dieren of planten die de mens op een speciale manier schaden, ze beschadigen bijvoorbeeld gekweekt fruit.

Bij deze opdracht is het belangrijk dat leerlingen vanuit een geografisch perspectief leren kijken. Het volgende kunnen we vaststellen:

• Landoppervlakken in gebruik hebben regelmatige, hoekige of ronde, gebogen vormen.
• Landoppervlakken in gebruik hebben verschillende kleuren.
• Akkerranden zijn beplant met bomen en heggen of niet.
• Op de grondoppervlakken staan bomen/boomgroepen of niet.
• Bebouwde gebieden (huizen; boerderijen, enz.) zijn duidelijk of minder duidelijk gescheiden van de landbouwgronden.

Het onderzoeken van deze verschillende elementen in de foto's vormt de basis voor gefundeerde vragen over het type landbouwgebruik:

• Wijzen de regelmatige oppervlakken op gebruik als akkerland, weiland of bosbouw?
• Wijzen de verschillende kleuren op de teelt van verschillende gewassen zoals granen, wortelgewassen, peulvruchten of zelfs ook voedergewassen?
• Enz.

Het aantal landbouwbedrijven in Ostbelgien is de laatste jaren sterk gedaald. In 1980 waren er nog 2.729 landbouwbedrijven. In 2008 waren er nog maar 835 en in 2021 slechts 596 bedrijven. (Bron voor de gegevens: https://ostbelgienstatistik.be/desktopdefault.aspx/tabid-3729/6734_read-38807/ [12.12.2022].)

Leerlingen kunnen tot de volgende conclusies komen:

• Weergave van de informatie uit het overzicht:
  - daling van het aantal boerderijen in het hele kanton St. Vith met ongeveer 28,5%.
  - sterkste daling doet zich voor tussen 2008 en 2014
  - trend blijft aanhouden: In 1980 waren er nog meer dan 4 keer zoveel boerderijen.
• De afname van het aantal boerderijen betekent niet dat er minder aan landbouw wordt gedaan. Vaak verandert het type boerderij en de bedrijfsvoering. Beïnvloedende factoren zijn:
  - grootte van de boerderij
  - aantal werknemers per boerderij
  - gebruik van technologie
• Over de verandering in de landbouw:
  - de oppervlakten van boerderijen worden groter: Informatie over Duitsland vind je hier: "Zo beheert 14% van alle boerderijen 62% van de totale oppervlakte landbouwgrond [...]."
  - omschakeling naar biologische landbouw: Informatie hier: "Het aantal biologische boerderijen is met zo’n 9900 (+60%) toegenomen ten opzichte van 2010."

De volgende elementen zijn bedoeld om het verschil tussen de zogenaamde conventionele en biologische veehouderij te verduidelijken. De eerste stap is het herkennen van de criteria die het verschil duidelijk maken:

• effectiviteit (kwantiteit en kwaliteit) van verkoopbare producten
• gebruik van minerale meststoffen, industrieel geproduceerde pesticiden en medicijnen
• gesloten kringlooplandbouw
  
• verhouding tussen plantaardige en dierlijke productie (dieren per oppervlakte-eenheid)
  
• leefomstandigheden bij veehouderij
• enz.

De inhoud van het kader ‘Verdieping’ beschrijft een voorbeeld van een veranderde vorm van landbouw in Ostbelgien die criteria van biologische landbouw overneemt:

• respect voor dieren als levende wezens (omgang met oude kippen)
• diervriendelijke veehouderij aangepast aan de diersoort (dagelijkse uitloop op weiden)
• hoogwaardig voer

Rond deze criteria voor het houden van pluimvee zijn een klassikale discussie en verder onderzoek nuttig om de informatie te verdiepen: Wat zijn de vereisten voor een diervriendelijke houderij van pluimvee? Wat wordt precies bedoeld met hoogwaardig voer? Enz. Bij het verzamelen van aanvullende gegevens/informatie kunnen eventueel ook de boeren worden betrokken.

Wat betekent conventionele landbouw?

Bij conventionele landbouw staan hoge opbrengsten centraal. Dit betekent dat er naast natuurlijke meststoffen zoals mest ook kunstmest wordt gebruikt om planten zo snel mogelijk en in zo groot mogelijke aantallen te laten groeien. Daarbij worden dan ook bodems gebruikt die niet altijd ideaal zijn voor de teelt. Dat leidt echter tot het risico dat er meststoffen in het grondwater en dus in andere waterlichamen terechtkomen. Een beperkt aantal soorten worden meestal in een snelle rotatie verbouwd, zonder tussengewassen in de vruchtwisseling. Door je te specialiseren in één of enkele gewassen, hoef je minder materiaal aan te schaffen, maar is er ook een groter risico op plagen. In dat laatste geval worden vaak pesticiden gebruikt om de oogst veilig te stellen. Meestal worden grote landbouwmachines gebruikt om het veld te bewerken om arbeid en tijd te besparen, een zogenaamde mechanisatie die echter ook kan leiden tot bodemverdichting. Deze vorm van akkerbouw noemen we ook wel intensieve landbouw.

Conventionele landbouw streeft naar een zo groot mogelijke oogst en focust meestal op gewassen waar veel vraag naar is. Hier staan business en kapitaal op de voorgrond.

Wat betekent biologische landbouw?

Biologische landbouw richt zich op duurzame teelt in harmonie met de natuur. Dit betekent dat de bodem zoveel mogelijk beschermd, maar ook onderhouden moet worden. Er mogen alleen natuurlijke meststoffen worden ingezet en het gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen, bijvoorbeeld voor ongediertebestrijding, is ook niet toegestaan. Voor een goede bodemvruchtbaarheid is het heel belangrijk om vruchtwisseling en meerdere fasen van groenbemesting aan te houden. Voor de teelt zijn ook grotere oppervlakken nodig. In de meeste gevallen wordt het land bewerkt met arbeid in plaats van met grote landbouwmachines, onder meer om de bodem minder te belasten. Deze vorm van verbouwen noemen we ook wel extensieve landbouw. Door de grotere inspanning stijgen de prijzen voor de meeste producten navenant, maar in sommige gevallen leidt dit ook tot een verhoging van de kwaliteit van de producten. De bovengenoemde maatregelen zijn bedoeld om de aantasting van de natuur zoveel mogelijk te beperken, zodat de landbouw nog steeds voedsel kan voorzien. In de supermarkt wordt voedsel uit de biologische landbouw meestal geëtiketteerd met een passend keurmerk zoals ‘Bio’.

De veeteelt begint op het veld. Naast het leveren van voedsel voor de mens is het namelijk ook belangrijk voor de productie van voer voor boerderijdieren. Naast akkerland wordt ook veel blijvend grasland gebruikt. Naast directe begrazing, d.w.z. begrazing voor dieren ter plekke, wordt er ook hooi of kuilvoer geproduceerd. Kuilvoer of silage is luchtdicht ingepakt gras, dat duurzaam wordt gemaakt voor de wintermaanden door fermentatie.

De meeste boerderijdieren in de Euregio Maas-Rijn zijn varkens, kippen en runderen. Aan de ene kant worden deze als mestdieren gefokt. Dit betekent dat ze worden geslacht en dat het vlees wordt verwerkt of verkocht. Aan de andere kant worden kippen ook gehouden voor de eierproductie en runderen - of beter gezegd koeien - voor de melkproductie. Schapen en geiten worden ook gehouden voor vlees, wol en melk.

Ook bij de veehouderij zijn er verschillende manieren om aan landbouw te doen. Terwijl de conventionele landbouw ook hier economisch succes als hoofddoel heeft, probeert de biologische landbouw meer aandacht te besteden aan dierenwelzijn en milieubescherming.

In de conventionele landbouw wordt daarom vaak gesproken over intensieve veehouderij. Dieren worden meestal in kleine ruimten gezet om minder land te gebruiken of om meer dieren te kunnen houden. Ziekten kunnen zich veel sneller verspreiden en daarom worden medicijnen zoals antibiotica vaak uit voorzorg door het voer gemengd. Voor de melkproductie worden bijvoorbeeld vaak grote melkmachines gebruikt, zodat ook hiervoor maar een klein aantal werknemers nodig is. Het voer voor de dieren wordt meestal extern gekocht en komt zelden van eigen teelt, omdat ook hier vaak sprake is van pure specialisatie, bijvoorbeeld in de melkveehouderij.

In de biologische landbouw ligt de nadruk meer op een gesloten kringloop. Hierbij produceert de boerderij meestal zelf het voer door middel van biologische landbouw. Er mag maar een klein aantal dieren per oppervlakte-eenheid worden gehouden, zodat uitloop kan worden voorzien. Zo voeden koeien zich in de zomermaanden direct van de weilanden en krijgen ze het hooi of kuilvoer dat in de zomer is klaargemaakt pas in de wintermaanden op stal. De dierlijke mest wordt direct op de eigen akkers verspreid om de vruchtbaarheid van de bodem te bevorderen voor een betere akkerbouw.

De boerderij in Kettenis past een concept toe dat in veel regio's met meer regionale wortels en productiemethoden kan worden waargenomen:

• nauwe band tussen mens en dier
  
• productie met regionaal voer en andere grondstoffen
• combinatie van verschillende aanbiedingen die de klanten direct aanspreken: kaas- en melkproductie, regionale en directe verkoop (boerderijwinkel), gastronomie, speelaanbod voor kinderen, enz.

merk: een merk bestaat uit symbolen, tekens, termen, ontwerpen of een combinatie daarvan. Deze identificeren de producten van een bedrijf. Zo kan je ze van andere producten onderscheiden.

op de markt brengen: een product aanbieden, er reclame voor maken.

klimaatneutraliteit: menselijke activiteit die geen invloed heeft op het klimaat.

Fairtrade: staat voor gecontroleerde handel waarbij de producent onder andere een bepaald minimumloon ontvangt. Dit wordt gecontroleerd door een Fairtrade-organisatie.

Vanaf 1985 begon het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid de invloed van landbouwintensivering op het milieu aan te pakken. De milieumaatregelen werden halverwege de jaren 90 ontwikkeld en waren succesvol vanaf de jaren 2000. Tegenwoordig staan ze bekend als ‘Mesures Agro-environnementales et Climatiques’ (Agromilieu- en Klimaatmaatregelen). Deze ‘MAEC’ zijn financiële compensaties die worden gegeven aan boeren die zich inzetten voor milieuvriendelijke praktijken. Deze omvatten het behoud van bomen en heggen, de aanleg van bloemenstroken, het natuurlijke beheer van weiden, de aanleg en het onderhoud van vijvers, het behoud van hoogstamboomgaarden, het houden van lokale dierenrassen ...

Een Franstalige pdf-brochure van 60 pagina's over het Land van Herve en zijn bijzondere landschappen kun je downloaden op deze pagina. De brochure heet “Comprendre, savourer, protéger les paysages du Pays de Herve” (2019) en bevat tal van mooie illustraties van onder andere de 'bocage'.

In de podcast "Bonjour Wallonie – Südbelgien entdecken" bespreken ze ook het eten en de bekende landbouwproducten van de regio. Luister eens naar deze aflevering.

Leerlingen kunnen de volgende informatie en inzichten opnemen in hun audioverslag:

Klimaat/weer:

• ligt dicht bij de Noordzee en de Atlantische Oceaan --> ca. 75% van de weersomstandigheden wordt bepaald door de zee.
• veelal geen extreme klimaatschommelingen in temperaturen en neerslag
• zelden droogte, neerslag is gelijkmatiger verdeeld over de maanden van het jaar dan in andere gebieden in Midden-Europa

Bodem:

• klei- en voedselrijke (löss)gronden (meer in het noordwesten van de EMR: geschikt voor gewassen in de grootschalige landbouw, bijv. granen)
  
• kalkrijke bodems (meer in het zuidoosten van de EMR: weidebouw)
• lichte (löss)gronden (Jülicher en Zülpicher Börde: akkerland voor tarwe en suikerbieten)
• grijze aarde (Kempenland/Campine: zandige, voedselarme bodems: nauwelijks akkerbouw, in plaats daarvan heide en dennenbossen).

Specifieke kenmerken van de boerderijen:

• afnemend aantal landbouwbedrijven (E 26)
• toenemende diversiteit van productiemethoden, producten en klantenrelaties (diversificatie)
• toenemende verspreiding van (ook individuele) methoden en criteria van biologische landbouw (gesloten landbouwkringlopen, evenwichtige verhouding voer/dier, minder/geen gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen en minerale meststoffen)

Producten en hun speciale kenmerken

• Concrete voorbeelden worden verschillende keren genoemd, vooral met betrekking tot de vorige criteria: omgang met oudere graanvariëteiten, boerderijen met diervriendelijke veehouderij (kippen, geiten, zie E 30 en E 31)

Verkoop/Marketing

• Steeds meer directe verkoop/marketing
• Zo’n 100 producten hebben het regionale label "Made in Ostbelgien" (E 34)
• Fairtrade-initiatieven