1.4 Taalgebieden

Algemene opmerkingen over het hoofdstuk

Talen zijn een belangrijk element van onze ruimtelijke structuur, omdat ze een basis vormen voor sociale interactie. Op basis van taal wordt de sociale omgeving mee gestructureerd. Ze definiëren en handhaven tegelijkertijd ook grote politieke ruimten, vooral in een grensgebied zoals de Euregio Maas-Rijn. Taal- en dialectruimten hebben echter ook flexibele grenzen. Ze vormen daarom een bijzondere uitdaging voor de cartografie en vereisen diverse, creatieve benaderingen voor hun weergave.

Doelstellingen & Competenties

Het doel van dit hoofdstuk is leerlingen het belang van talen en dialecten bij te brengen voor hun eigen perceptie van ruimte en voor het behoud van politieke ruimteconcepten. Leerlingen moeten begrijpen dat hun dagelijks leven in een grensregio eveneens gestructureerd wordt door taal en dat dit zowel op een ‘zachte’, sociale manier als op een ‘harde’, politieke manier kan gebeuren.

De focus van dit hoofdstuk ligt op de ontwikkeling van de volgende competenties:

• Ruimtelijke oriëntatie
• Methoden (werken aan taal- en dialectkaarten)
• Communicatie

Structuur van het hoofdstuk

1. Het eerste deel van het hoofdstuk geeft eerst de taalkundige situatie in de Euregio Maas-Rijn weer, met een dieper inzicht in de taalkundige complexiteit van de Belgische subregio's (elementen 1-9).
2. Het tweede deel behandelt de uitdagingen van het in kaart brengen van de taaldiversiteit. Ook hier wordt de situatie in België onder de loep genomen, omdat de genoemde uitdagingen bij dit voorbeeld het beste kunnen worden uitgewerkt. De politieke component in de definitie en het behoud van taalgebieden wordt geïntroduceerd (elementen 10-20).
3. Het derde deel introduceert de veelzijdigheid aan dialecten in de Euregio Maas-Rijn en presenteert drie dialecten die hier worden gesproken (Limburgs, Platt en Belgisch Frans). De verschillende manieren waarop dialectgebieden kunnen worden weergegeven, worden geïllustreerd aan de hand van sprekende kaarten en termverdelingskaarten, zodat de leerlingen een gefundeerd oordeel kunnen vormen over de voor- en nadelen van elk type weergave (elementen 21-35).

Basisconcepten

Thematisch gezien is hoofdstuk 1.4 vooral gericht op de menselijke structurering van de ruimte op basis van sociale interactie en politieke grenzen. Zo is dit hoofdstuk ideaal voor het onderzoeken van ruimte als relationele ruimte en geconstrueerde ruimte.

De taak is bedoeld om leerlingen te activeren en hen kennis te laten maken met de perceptie van taal als een structurerend kenmerk in het dagelijks leven. Dit kan moeilijk zijn in een grensregio. Als de leerlingen geen taalverschillen kunnen bedenken, moet duidelijk worden gemaakt dat zelfs kleine uitspraakverschillen op dialectniveau hierbij horen en dat taalverschillen ook vaak tussen generaties voorkomen. Nuttige vragen hiervoor zijn:

• Zijn er mensen in jouw omgeving die bepaalde woorden anders uitspreken dan jij?
• Heb je ooit een woord gehoord dat je niet begreep of opvallend/grappig vond?
• Denk aan de oudere mensen in je familie.

In dit hoofdstuk leer je veel verschillende termen die het woord ‘gebied’ in hun naam hebben. Vul tijdens het hoofdstuk de mindmap in. Je mag ook tekeningen/afbeeldingen toevoegen om de termen nog beter te kunnen onthouden.

Voor het opstellen van een mindmap kan je bijvoorbeeld de tools van kits gebruiken.

We vroegen verschillende schoolmeisjes in Heerlen in Nederland wanneer en waar ze dialect spreken. Je kan hun antwoorden hieronder beluisteren.

Sommige teksten bevatten moeilijke woorden. Gebruik online woordenboeken als hulpmiddel om de woorden te begrijpen. Probeer dan eens Linguee, dict.cc of DeepL. Zoek bijvoorbeeld deze woorden op:

• officiële taal
• regering
• parlement

Het belangrijkste doel van het onderzoek van de afgebeelde taalkaart is de leerlingen ervan bewust te maken dat lijnen en gebieden een zeer vereenvoudigde weergave vormen van taalruimten. De uitdieping van de gearceerde gebieden moet daarbij verwijzen naar de hierboven in de tekst genoemde vragen.

In de 1- en 2-sterrenmodus volstaat een zuiver beschrijvende oplossing van de opdracht, bijvoorbeeld: "In de a-gekleurde delen wordt x gesproken, in de a- en b-gekleurde delen worden x en y gesproken". Problematisering van het concept ‘grens tussen taalgebieden’ kan eventueel worden aangekaart door als docent hierover meer vragen te stellen.

In de 3-sterrenmodus moeten de leerlingen deze problematiek zelf inzien, ondersteund door de formulering van de vragen.

Taalkaarten hebben een politieke betekenis. De vraag welke taal op welke plaats de meerderheids- of minderheidstaal is evenals de vraag of een regio als eentalig of meertalig wordt beschouwd: dit heeft allemaal te maken met politieke beslissingen. Deze vragen kunnen worden gebruikt om aanspraken, bevoegdheden en grenzen te rechtvaardigen. 

Een van de gewelddadigste voorbeelden hiervan is momenteel de oorlog in Oekraïne, die in 2022 begon. De Russische aanvallers rechtvaardigen deze oorlog door te beweren dat de Russisch sprekende bevolking in Oost-Oekraïne onderdrukt wordt door de Oekraïense regering en door Rusland moet worden beschermd.

In het huidige België is er natuurlijk geen oorlog tussen Vlamingen en Walen op basis van de taalgrenzen. De kwestie geeft echter wel nog steeds aanleiding tot conflicten. Zo heeft het geschil over de taalkundige indeling van kiesdistricten en faciliteitengemeenten in België al verschillende regeringscrises veroorzaakt. De gemeente Voeren (zie element 18) in de Euregio Maas-Rijn is daar een voorbeeld van. 

Bij deze opdracht moeten de leerlingen hun verworven kennis over de taalverdeling in de Euregio Maas-Rijn grafisch toepassen. In de 1-sterrenmodus wordt de kaart van de taalverdeling in België als hulpmiddel getoond. In de 2-sterrenmodus moeten de leerlingen dit zelf kunnen met behulp van de informatie uit het hoofdstuk. 

In 2- en 3-sterrenmodus moet het concept van de cartografische weergave van een gemengd gebied uit de bovenstaande opdracht zelf worden toegepast. De antwoorden op de tweede opdracht kunnen zowel op de kaart als puur tekstueel worden gegeven.

In de 3-sterrenmodus moet de derde opdracht schriftelijk worden beantwoord met behulp van het verdiepingskader. Een mogelijk antwoord zou zijn:

"De sprekers van de minderheidstaal hebben er mogelijk belang bij een regio als gemengde regio te aanschouwen, omdat daaruit bepaalde aanspraken voor hen vloeien. De sprekers van de meerderheidstaal hebben er mogelijk meer belang bij om een duidelijk omschreven afbakening voor de regio te hebben."

De opdracht in 1- en 2-sterrenmodus dient om kaartwerk met OpenStreetMap te oefenen en de leerlingen in staat te stellen een verband te zien tussen grenzen en taalvermenging. 

De opdracht in de 3-sterrenmodus dient als methodetraining voor gericht zoeken op het internet en is bedoeld om aan de leerlingen een concrete uitleg te geven over het begrip faciliteitengemeenten.

Het doel van de opdracht is de kennis van de leerlingen te verankeren dat taalgrenzen en politieke grenzen een structurerende rol spelen in de Euregio Maas-Rijn en dat hun verloop en betekenis variabel zijn. 

In de basisopdracht moet dit doel op een eenvoudig niveau worden behaald door de leerlingen te laten vaststellen dat de (nationale en regionale) politieke grenzen rond Voeren ook taalgrenzen zijn, maar dat hun verloop in 1963 is veranderd.

De teksten en opdrachten in de 3-sterrenmodus verruimen de tijdshorizon en de complexiteit van de grensrelaties. Hierbij moeten de leerlingen vooral begrijpen dat politieke besluiten (fusiegemeenten, EU-stemrecht) leiden tot taalverschuivingen.

De eindopdracht "Wat is belangrijker in Voeren: de taalkundige of de politieke verbondenheid?" is een open vraag en heeft ook geen modelantwoord. Leerlingen zouden zowel kunnen beargumenteren dat taalkundige verbondenheid zwaarder weegt dan de politieke, omdat de eerste constant blijft (op persoonlijk niveau) en de laatste veranderlijk is. Ze kunnen ook antwoorden dat de politieke verbondenheid boven de taalkundige gaat, omdat daar de belangrijke beslissingen worden genomen.

linguïsten: linguïsten zijn wetenschappers die talen bestuderen

dialect: een dialect is een taal die afwijkt van de taal die bijvoorbeeld op school wordt gesproken en geleerd. Dialecten gebruiken bijvoorbeeld speciale uitdrukkingen of andere grammatica.

klankverschuiving: er is sprake van een klankverschuiving als de uitspraak van klanken in een taal verandert. Zo wordt na verloop van tijd bijvoorbeeld de ‘p’ als een ‘k’ uitgesproken.

Voor linguïsten die zich in de Germaanse talen verdiepen, is de ‘Benrather Linie’ een belangrijk onderwerp. Deze scheidingslijn vormt de grens tussen de Hoog- en Middelduitse dialecten in het zuiden en de Nederduitse of Nederfrankische dialecten in het noorden. Langs deze linie vond zo'n 1500 jaar geleden een klankverschuiving plaats, in die zin dat de mensen ten zuiden van de linie anders gingen spreken (en later schrijven), terwijl de mensen ten noorden ervan vasthielden aan hun oude manier van spreken en schrijven. Veel verschillen, bijvoorbeeld tussen het Nederlands (noord) en het Duits (zuid), maar ook tussen de Noord-Duitse en Middel- tot Zuid-Duitse dialecten vloeien voort uit deze klankverschuiving.

Waarom zijn we hierin nu geïnteresseerd? Omdat deze Benrather Linie ook door de Euregio Maas-Rijn loopt en nog steeds bij benadering de grens aangeeft tussen de dialecten die hier worden gesproken.

Hier vind je een lijst met links naar de websites van Limburgse radiostations waar je radioprogramma's in het Limburgs kan beluisteren:

• L1
• Maastricht FM
• Radio Limburgia

Met het 'Limburgs Dictionaire' kan je woorden uit het Nederlands of Engels laten vertalen in het Limburgs.

Op deze pagina van de stad Aken vind je verschillende zinnen in Öcher Platt, geschreven en voorgelezen.

In de 'kleine dialectatlas' van Ostbelgien vind je 69 bijdragen over verschillende dingen die in de regio vaak heel anders heten, met geluidsfragmenten.

Op de site van de radiozender BRF2 uit Ostbelgien vind je een verzameling radiobijdragen in het dialect.

Een van de meest genoemde verschillen tussen het gesproken Frans in België en in Frankrijk, is het tellen vanaf 60. Terwijl in Frankrijk de tientallen na 60 onregelmatig worden, blijven ze in België wel mooi regelmatig en leunt dit dialect dus dichter aan bij het Nederlands en Duits.

In de ‘podcast Bonjour Wallonie - Südbelgien entdecken’ worden de bijzondere kenmerken van het Belgisch Frans uitgelegd.

Er is een pagina met uitleg over Belgisch Frans en een lange lijst van woorden die uniek zijn voor België.

Verschillende onderzoekers hebben een pagina gemaakt met een sprekende kaart, waarop een bekende fabel over de ruzie tussen de zon en de noordenwind wordt voorgedragen door dialectsprekers uit zeer verschillende Franstalige gebieden in België.

Mogelijke antwoorden hierop zijn:

• Kaarten van taalgebieden hebben het voordeel dat ze zowel een snel overzicht geven van het verspreidingsgebied van een dialect als dat ze verschillende dialecten bundelen en overzichtelijk naast elkaar kunnen laten zien. Ze hebben echter het nadeel dat ze de werkelijke taalverspreiding sterk vereenvoudigen en dat overlappende en gemengde regio’s moeilijk weer te geven zijn.
• 'Sprekende kaarten' hebben het grote voordeel dat ze niet alleen specifieke verspreidingsgebieden kunnen weergeven, maar ook de eigenlijke klank van een dialect. Het onderscheid tussen verschillende dialectvormen kan dus direct door de gebruiker van de kaart worden ervaren. Bovendien zijn ze nauwkeuriger en staan ze dichter bij de werkelijkheid dan bijvoorbeeld kaarten van taalgebieden. Dit maakt ze echter ook verwarrender en het is voor de gebruiker moeilijk te begrijpen waar de grenzen tussen verschillende dialectgebieden precies lopen.
• Kaarten met het gebruik van bepaalde termen hebben het voordeel dat ze bepaalde uitdrukkingsvormen van een dialect heel precies en gedetailleerd kunnen weergeven. Ze kunnen ook gecombineerd worden met audiofragmenten. Het nadeel is dat alleen bepaalde uitdrukkingen, maar niet hele dialectverdelingen op deze manier in kaart worden gebracht. Als een gebruiker wil weten welk dialect in welke regio gesproken wordt, zijn deze kaarten slechts in beperkte mate bruikbaar.