4.3 Structurele verandering

natuurlijke omstandigheden: dit verwijst naar de voorzieningen die de natuur biedt. 

Deze omvatten:

• bodemgesteldheid
• reliëf van het landschap (d.w.z. hoe het aardoppervlak is gevormd)
• aanwezigheid van wateren (rivieren, meren, enz.)
• Klimaat

Algemene opmerkingen over het hoofdstuk 

Structurele verandering wordt in dit hoofdstuk geïllustreerd aan de hand van twee voorbeelden: In Luik verliep de transformatie van een monostructurele kolen- en staalindustrie naar een dienstenmaatschappij als een harde breuk. Daarom wordt dit voorbeeld redelijk gedetailleerd besproken. Structurele verandering hoeft niet altijd gepaard te gaan met een dergelijke breuk. Het voorbeeld van Hasselt zal dit verduidelijken.

Doelstellingen & Competenties

Het doel van dit hoofdstuk is leerlingen te laten zien dat de ruimte voortdurend verandert onder invloed van de economische activiteiten van mensen.

De focus van dit hoofdstuk ligt op de ontwikkeling van de volgende competenties:

• Vakkennis, met name het vermogen om ruimtes van verschillende soorten en groottes te begrijpen als menselijke, geografische systemen door leerlingen vroegere en huidige menselijke, geografische structuren in ruimtes te laten beschrijven en verklaren.
• Methoden, met name het vermogen om informatie te evalueren om geografische vraagstukken te analyseren, bijvoorbeeld door relevante informatie uit digitale bronnen te halen en deze informatie in andere presentatievormen om te zetten.
• Communicatie, het vermogen om geografische vraagstukken te begrijpen, te verwoorden en te presenteren.

Structuur van het hoofdstuk

In het eerste hoofdstuk wordt de ontwikkeling van de kolen- en staalindustrie in de regio Luik behandeld. Het is belangrijk dat de leerlingen het verband zien tussen de aanwezigheid van hulpbronnen en de daaruit voortvloeiende ontwikkeling van de kolen- en staalindustrie.

Het tweede deel gaat over de poging van Luik om zijn economie te heroriënteren. Daartoe wordt de vestiging van de Chinese internetgigant Alibaba onderzocht.

Tot slot wordt Hasselt onder de loep genomen, een stad waar ondanks een structurele verandering veel continuïteiten zijn.

In een verdere opdracht kunnen de leerlingen de ruimtelijke voorbeelden volgens het model van sectorale verandering van Fourastié indelen. Zo zullen ze begrijpen dat de gekozen voorbeelden exemplarisch zijn voor hun tijd.

Lokalisatie

Het is zinvol om de ruimtelijke voorbeelden in dit hoofdstuk, Luik en Hasselt, samen met de klas te lokaliseren. Naast de atlas of een wandkaart kan ook deze kaart van de Euregio Maas-Rijn worden gebruikt. Bij de interactieve GIS-kaart kan de ligging van Hasselt al worden aangewezen.

Basisconcepten

Het zit al in het concept van structurele verandering dat verschillende tijdshorizonten worden onderzocht, vooral op de middellange en lange termijn. De nadruk ligt met name op processen die zich in de ruimte afspelen. Het schaalniveau komt in wezen overeen met die van de ruimtelijke voorbeelden, die zich op lokaal tot regionaal niveau bevinden. Afgezien van de hulpbronnen, die natuurlijk belangrijk zijn voor het ontstaan van de kolen- en staalindustrie, richt dit hoofdstuk zich vooral op de menselijke subsystemen. De aspecten van de duurzaamheidsvierhoek hebben vooral invloed op de economie, maar uiteraard speelt ook het sociale aspect een belangrijke rol bij structurele verandering. Natuurlijk vindt structurele verandering plaats in de ruimte als een container. Als Luik zich promoot als de locatie voor dienstverlening of Hasselt als modestad, kan de geconstrueerde ruimte ook bij de leerlingen worden weerspiegeld.

Je kan verschillende methoden gebruiken om onbekende woorden te begrijpen zonder woordenboek.

• Soms lijken de woorden die je zoekt in de doeltaal sterk op de woorden in je moedertaal, bijvoorbeeld 'Steinkohle' (Duits) en 'steenkool' (Nederlands).
• Het gebeurt ook dat het onbekende woord lijkt op een woord in een andere taal die je al spreekt, bijvoorbeeld 'Regionen' (Duits) en 'regions' (Engels).
• Vaak helpt het om eerst de context te begrijpen, in plaats van alleen naar het woord te kijken.
• Als je al een of meerdere delen van het woord kent, kan dit je ook helpen. Daarna kan je proberen het hele woord te begrijpen. Bijvoorbeeld 'grondwater': Misschien ken je 'water' en 'grond' al als afzonderlijke woorden? Dan kan je nu uitzoeken wat ze samen betekenen. Je kent 'grond' wellicht van 'ondergrond': de grond onder de bovenste laag grond. Hieruit kan je afleiden dat grondwater verwijst naar water onder de grond, dus in de bodem.
• Soms staan er ook afbeeldingen in teksten. Deze helpen je om de tekst beter te begrijpen.

De interactieve structuur dient de wisselwerking tussen de afzonderlijke factoren te verduidelijken. Zo vereenvoudigde de stoommachine de winning van kolen en een grotere aanvoer van kolen maakte een groter gebruik van stoommachines mogelijk.

Als leerlingen nog niet vertrouwd zijn met het opstellen van oorzaak-gevolg diagrammen, kan het helpen om eerst samen over de sleutelwoorden te praten. Het kan ook nuttig zijn om te wijzen op de bijschriften van de pijlen (bijvoorbeeld ‘leidt tot’).

De causale structuur kan met behulp van de vermelde website alleen, per twee of als groepswerk digitaal worden gemaakt. Uiteraard kan ook op een poster worden gewerkt.

In element 10 moet de interactieve structuur worden aangevuld, zodat de hoofdelementen van de neergang van de kolen- en staalindustrie zichtbaar zijn. Hiervoor moet de gemaakte causale structuur worden opgeslagen. Als de causale structuur op een poster wordt gemaakt, dient u erop te wijzen dat de leerlingen plaats moeten voorzien voor aanvullingen.

Vind je het moeilijk om de antwoorden in de andere taal te formuleren? 

1. Verzamel dan eerst alle belangrijke sleutelwoorden die je nodig hebt om de opdracht in je moedertaal te beantwoorden. 
2. Zoek vervolgens de juiste woorden in de doeltaal op. Daarbij kunnen woordenboeken je ook helpen, zoals Linguee, dict.cc, DeepL.
3. Voor de causale structuur moet je nu de sleutelwoorden in een verband plaatsen. Je kan de verbanden verduidelijken met pijlen. 
4. Deze moeten van een bijschrift worden voorzien zodat het verband tussen de sleutelwoorden duidelijk wordt. Het gebruik van werkwoorden is vaak zeer handig: 'leidt tot', 'resulteert in', 'volgt uit', enz.

John Cockerill, geboren in 1790 in Engeland, was een belangrijke figuur in de industrialisatie van België in de 19e eeuw. Als ondernemer en uitvinder richtte hij verschillende bedrijven op die machines en installaties voor de industrie produceerden. Cockerill was al op jonge leeftijd manager van de fabrieken voor textielmachines die zijn vader oprichtte in Verviers en Luik. In 1817 kocht hij het kasteel van Seraing van de Nederlandse koning. Daarna bouwde hij er samen met zijn broers de in die tijd grootste ijzergieterij en machinefabriek van Europa.

Cockerill was een pionier bij de invoering van stoommachines en spoorwegvervoer in België en Europa. Zijn bedrijf leverde zowel de rails voor de eerste continentale Europese spoorlijn van Brussel naar Mechelen als de eerste stoomlocomotief die op het Europese vasteland werd gemaakt (genaamd Le Belge). Tot dan toe waren alle locomotieven uit Engeland geïmporteerd.

Luik ligt aan de noordelijke rand van deze GIS-kaart.

De leerstof bestaat uit teksten met ingevoegde kaarten die de Luikse kolen- en staalregio op verschillende tijdstippen tonen.

Gebieden met steenkool en ijzererts vormen gunstige omstandigheden voor het ontstaan van de kolen- en staalindustrie. Dit leidde tot de mijnbouw op de plaatsen waar er kolen in de bodem te vinden waren. Het aantal kolenmijnen nam in de loop der jaren af. Mijnbouw bestaat al enkele jaren niet meer in de regio, maar de ijzer- en staalindustrie is nog steeds aanwezig op bepaalde locaties.

Bij de differentiatie kunnen ook gevolgen voor de bevolkingsdichtheid en -samenstelling worden bekeken. Tijdens de industrialisatie nam de bevolking aanzienlijk toe, vooral door migratie (vergelijk Element 12).

Ook in andere delen van de Euregio Maas-Rijn werd veel steenkool gewonnen. Hier vind je enkele voorbeelden uit Zuid-Limburg (NL) en de regio Aken. Nog meer foto's vind je op de website 'Der Landgraph'.

In deze opdracht moeten de leerlingen begrijpend lezen en de verbanden herkennen die eerst tot de crisis van de kolen- en staalindustrie en vervolgens tot de economische crisis in de regio Luik hebben geleid. Naast de voorgaande auteurstekst kunnen ze de homepage van de stad Luik gebruiken. (Hier is het zinvol om naar beneden te scrollen, naar de subtitel ‘De 20e eeuw’.)

De leerinhoud is een tekst waarvoor sleutelwoorden zijn gegeven in de eenvoudige versie. De moeilijkste opdracht is een voortzetting van de causale structuur die het ontstaan van de kolen- en staalindustrie weergeeft (zie voorbeeldoplossing). Vooral voor de derde opdracht zijn samenwerkingsvormen geschikt.

Heb je hulp nodig om woorden te begrijpen? Probeer dan eens Linguee, dict.cc of DeepL.

Zorg ervoor dat je niet altijd het eerste woord neemt dat in de doeltaal wordt voorgesteld. Woorden hebben vaak meerdere betekenissen. Daarom geven woordenboeken je verschillende vertalingen en meestal ook wat uitleg of informatie over de context waarin het betreffende woord wordt gebruikt. Bekijk daarom de mogelijkheden en kies de juiste vertaling van het woord die bij de context past.

Op de website met het overzicht van de wandelingen over de Belgische steenkoolbergen staan veel foto's en tochten waarlangs je de structurele verandering van de kolen- en staalindustrie naar het toerisme kan ervaren.

Via een onderzoeksopdracht wordt de leerlingen gevraagd redenen te geven voor de locatiekeuze van Alibaba. In de verdere opdracht moeten de leerlingen de kritiek op de locatie van Alibaba begrijpen:

belangrijke vestigingsfactoren zijn de centrale ligging op het Europese continent, goede vervoersverbindingen en een groot aanbod aan arbeidskrachten. De beschikbare ruimte maakt ook verdere uitbreiding mogelijk.
De kritiek verwijst onder meer naar het feit dat vaak alleen laaggeschoolde werknemers nodig zijn en dat Alibaba zijn hoofdkantoor zonder veel moeite naar een ander Europees land zou kunnen verplaatsen.

De leerlingen mogen dit op het internet verder onderzoeken. De docent kan hen ook enkele sites voorstellen, zoals:

• https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2023/02/13/de-schaduwzijde-van-alibaba/
• https://www.rtbf.be/article/investigation-enquete-sur-alibaba-je-pense-que-leur-presence-a-liege-est-nefaste-11206284
• https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2023/02/13/de-schaduwzijde-van-alibaba/
  

Vind je het moeilijk om de antwoorden in de andere taal te formuleren? 

1. Verzamel dan eerst alle belangrijke sleutelwoorden die je nodig hebt om de opdracht in je moedertaal te beantwoorden. 
2. Zoek vervolgens de juiste woorden in de doeltaal op.
   Instructie:
   Daarbij kunnen woordenboeken ook helpen, zoals Linguee, dict.cc, DeepL.
   Digitale woordenboeken kunnen je ook helpen met het oefenen van de uitspraak. Vaak weten we niet precies hoe de nieuwe woordenschat in de doeltaal wordt uitgesproken of op welke lettergrepen de klemtoon ligt. Digitale woordenboeken bieden bijna altijd de mogelijkheid om het woord hardop te laten voorlezen. Zo kan je de uitspraak oefenen. 

textiel: verzamelnaam voor weefsels gemaakt van chemische (bijvoorbeeld polyester), dierlijke (bijvoorbeeld wol) of plantaardige vezels (bijvoorbeeld katoen).

laken (zoals hier gebruikt): stof gemaakt van verschillende vezels (maar meestal wol) waaraan nog geen specifiek gebruik is toegekend.

industrietak: groepering van ondernemingen en bedrijven die nauw verwante producten maken of soortgelijke diensten verlenen.

handelsroute: transportroute of -weg van handelsgoederen. Handelsroutes kunnen bestaan over zee, over land of door de lucht.

gilde: vereniging van ambachtslieden of kooplieden die zich met dezelfde industrie of handel bezighouden. Gilden waren zeer belangrijk voor de organisatie en regulering van (ambachtelijke) bedrijven vanaf de middeleeuwen tot in de 19e eeuw.

De website van het Modemuseum is beschikbaar in het Engels, Frans en Nederlands.

Al in de middeleeuwen stond Hasselt bekend om haar fijne lakens, die in binnen- en buitenland werden verkocht. In 1536 waren er 200 meesterwevers. Door de toenemende concurrentie verloor de textielproductie echter aan belang vanaf de tweede helft van de 15e eeuw.

De continuïteit tussen de textielproductie van toen en de modestad van nu zit vooral in het product, fijn geweven laken in het verleden en de mode van vandaag. Terwijl de mensen vroeger vooral in de productie werkten, zijn ze tegenwoordig vooral bezig met het ontwerp of de presentatie van de mode. Omdat Hasselt een winkelstad is, speelt de handel nog steeds een belangrijke rol.

De term ‘modestad’ (3-sterrenmodus) gaat verder dan alleen een beschrijving van de stad Hasselt: via de term construeren we een beeld van de ruimte. Zo staat er ook op de pagina van het Modemuseum dat het stadsbestuur in 1986 besloot Hasselt te profileren als modestad.

Op deze website heb je de mogelijkheid om de taal in te stellen. 

Vind je het moeilijk om de inhoud te begrijpen, verander dan de taal naar je moedertaal. 

Maak aantekeningen en probeer deze dan met een online woordenboek, bijvoorbeeld dict.cc, DeepL of Linguee naar de doeltaal te vertalen.

Als je ooit moet werken met websites die zelf geen taalkeuze bieden, zijn er browsers (zoals Google Chrome) met een vertaalfunctie. 
Instructie: Gebruik deze hulpmiddelen alleen als je op geen enkele andere manier verder kan. Deze vertaalfunctie is niet altijd nuttig en soms zelfs verkeerd. Toch kan het je helpen om de algemene inhoud te begrijpen.

De volgende video over de Wollroute is beschikbaar in de drie talen. Als je er met je groep aan wilt werken, vind je de link naar de bron rechtsonder achter het symbool '§'.

De leden van het lakenmakersgilde hadden een enorme sociale en economische invloed. Enerzijds wordt dit duidelijk door het feit dat portretten duur waren en meestal aan belangrijke sociale figuren voorbehouden waren. Anderzijds wordt dit benadrukt door de keuze van de kunstenaar, want Rembrandt van Rijn was tijdens zijn leven al een gevierd kunstenaar. Het schilderij toont de leiders van het Amsterdamse lakenmakersgilde tijdens een vergadering. Tot 1778 hing dit in opdracht gemaakte werk in het Staalhof, het hoofdkantoor van het gilde, waar de hoge kwaliteit van de stoffen werd gewaarborgd. Sinds 1909 wordt het schilderij tentoongesteld in de speciaal genoemde Staalmeesterszaal van het Rijksmuseum in Amsterdam.

De afname van het belang van de kolen- en staalindustrie in de tweede helft van de 20e eeuw is duidelijk te zien. Op dit punt dient de niet geheel duidelijke indeling van de mijnbouw (bij de eerste of de tweede economische sector) besproken te worden.

Alibaba is een typische vertegenwoordiger van de tertiaire sector.

In Hasselt kan je ook een verschuiving van banen van de secundaire naar de tertiaire sector zien.

Terwijl de structurele verandering in Luik eerder een breuk vormt, kan je in Hasselt continuïteiten waarnemen. Indien nodig, kan worden gesteld dat de monostructuur van de kolen- en staalindustrie tot problemen leidde, terwijl in Hasselt niet dezelfde impact te zien is door een wat meer gediversifieerde economie.

Naar deze opdracht kan opnieuw worden verwezen tijdens hoofdstuk 4.3. Terwijl de banen in de bruinkoolwinning zich voornamelijk in de primaire en secundaire sector bevinden, is het onderzoekscentrum in Jülich een voorbeeld van gekwalificeerde banen in de tertiaire sector (quartaire sector).

De opdracht dient om de besproken voorbeelden toe te wijzen aan het model van Fourastié. Vervolgens worden op verschillende niveaus vragen gesteld, die aan het eind van het hoofdstuk klassikaal kunnen worden besproken.

In haar ‘Visie 2038’ gaat de regio Aken dieper in op de structurele veranderingen in de regio van vandaag. Gedetailleerde informatie is te vinden in de rubriek ‘Downloads’ in de rechterbalk.

De volgende opdracht is een transferopdracht die in het kader van een spiraalvormig leerplan opnieuw kan worden aangehaald wanneer aan het vorige subhoofdstuk wordt gewerkt. Het is een ruimtelijke transfer waarbij structurele verandering moet worden verduidelijkt aan de hand van het voorbeeld van het Rheinisches Revier (Rijnlands bruinkoolgebied).

In de 1-sterrenmodus is het de bedoeling structurele verandering te beschrijven. De bruinkoolwinning en de opwekking van elektriciteit uit steenkool zorgde voor veel banen. Deze verdwenen echter geleidelijk. Het voorbeeld van het onderzoekscentrum in Jülich laat zien dat er nieuwe banen ontstaan op het gebied van onderzoek naar toekomstige technologieën (waterstofcluster) (d.w.z. in de quartaire economische sector).

Gelijkenissen met het voorbeeld van Luik zijn het grote belang van de steenkoolwinning en de afbouw daarvan. De verschillen liggen in het tijdstip van de structurele verandering. Terwijl de transitie in Luik grotendeels is afgerond, staat deze verandering in het Rheinisches Revier (Rijnlands bruinkoolgebied) voor de deur. De website Strukturwandel Rheinisches Revier geeft aan dat structurele verandering hier wordt gepland en dat overheidssteun wordt voorzien.

Op websites heb je vaak de mogelijkheid om de taal in te stellen. Vind je het moeilijk om de inhoud te begrijpen, verander dan de taal naar je moedertaal. 

Maak aantekeningen en vertaal deze dan met een online woordenboek, bijvoorbeeld dict.cc, DeepL of Linguee naar de doeltaal.

Als de website zelf geen taalkeuze biedt, zijn er browsers (zoals Google Chrome) met een vertaalfunctie.

Instructie: 
Gebruik deze hulpmiddelen alleen als je op geen enkele andere manier verder kan. Deze vertaalfunctie is niet altijd nuttig en soms zelfs verkeerd. Toch kan het je helpen om de algemene inhoud te begrijpen.