5.1 Werken met kaarten

Algemene opmerkingen over de methoden

In tegenstelling tot de inhoudelijke hoofdstukken, die een narratieve structuur hebben, zijn de hoofdstukken over methoden progressief opgebouwd. De complexiteit neemt dus toe naarmate het hoofdstuk vordert. Afhankelijk van de leergroep is het zinvol om via het mini-menu (direct onder de hoofdstuktitel in de navigatiebalk) naar het relevante deel van het methodenhoofdstuk te springen.

Algemene opmerkingen over het hoofdstuk

In ons dagelijks leven beschikken we over heel wat digitale kaartdiensten zoals Google Maps en online zoekmachines, die ons binnen enkele seconden informatie geven over eender welke plaats. Met diensten als Google Earth kunnen we virtueel naar elke plek op aarde reizen. Tools als OpenStreetMap maken het mogelijk om eenvoudig verschillende kaarten van een gebied weer te geven door verschillende lagen te gebruiken. Het gebruik van kaarten - digitaal of gedrukt - moet echter aangeleerd worden. Kaarten geven namelijk geen objectief beeld van de werkelijkheid: ze worden gegeneraliseerd, verkleind en vlak gemaakt. Zo geven ze dus altijd een bepaald beeld van de werkelijkheid weer.

Doelstellingen en competenties

Het doel van dit hoofdstuk over methoden is om leerlingen in staat te stellen op de juiste manier met kaarten om te gaan, wat een fundamentele voorwaarde is om zich in het echt ook te kunnen oriënteren. Naast het uitwerken van de basiskenmerken van kaarten en het beschrijven en verklaren van kaarten, dient ook een kritische beoordeling te worden gemaakt van de geconstrueerde werkelijkheid die een kaart steeds weergeeft. Het hoofdstuk is daarom progressief opgebouwd: de leerlingen richten zich eerst op het eenvoudig decoderen van de grafiek en het beschrijven van kaarten, focussen dan op de uitleg en uiteindelijk op de beoordeling van kaarten. 

De focus van dit hoofdstuk ligt op het aanleren van de vaardigheden om kaarten te interpreteren. Deze zijn onderverdeeld in individuele vaardigheidsgebieden volgens het model van Ludwigsburg voor de interpretatie van kaarten (vergelijk grafiek). Tegelijkertijd wordt ook de ruimtelijke oriëntatie getraind door de intensieve, methodische benadering van kaarten.

Structuur van het hoofdstuk

Het hoofdstuk begint met de speciale kenmerken van een kaart (1. Van het beeld naar de kaart) en de eenvoudige basisprincipes voor het lezen van een kaart. Dit omvat oefeningen over het gebruik van de legenda (2. Hoe lees ik een kaart?) en de schaal (3. Hoe bepaal ik de afstand op een kaart?). 

Door te werken met verschillende soorten kaarten, werken de leerlingen eerst speciale kenmerken van topografische kaarten uit, zoals hoogtelijnen (4. Hoe interpreteer ik topografische kaarten?). 

Vervolgens komen de analyse en interpretatie van thematische kaarten aan bod (5. Hoe interpreteer ik thematische kaarten?). In de subhoofdstukken 4 en 5 vindt de overgang plaats van kaartlezen naar de meer complexe interpretatie van kaarten. 

Het laatste stukje behandelt de vraag in welke mate kaarten de werkelijkheid construeren (6. (Hoe) construeren kaarten de werkelijkheid?) en vereist de toepassing van alle vaardigheden die nodig zijn voor de kritische interpretatie van een kaart. Dit deel vormt dan ook meteen de veeleisende afsluiting van dit hoofdstuk waarin methoden centraal staan.

In de loop van de verschillende subhoofdstukken kan je aan de hand van de grafiek steeds zien op welke vaardigheid voor het gebruik van kaarten de focus ligt.

Aan het begin van dit hoofdstuk over methoden moeten de leerlingen naast de basiskenmerken van een kaart eerst leren hoe ze de grafiek kunnen decoderen, wat een essentiële voorwaarde is voor alle volgende methodestappen.

Door een verticale luchtfoto te vergelijken met de bijbehorende kaart in subhoofdstuk 1, krijgen de leerlingen eerst de speciale kenmerken van een kaart te zien. De volgende video is ook geschikt als extra illustratie.

In de vergelijking tussen de verschillende kaarten zijn bijvoorbeeld de volgende veranderingen te zien:

• in plaats van individuele gevels van gebouwen werden alleen plattegronden getekend
  
• speciale gebouwen werden benoemd en in sommige gevallen gemarkeerd met een symbool (bijvoorbeeld een kruis voor een kerk)
• straatnamen werden vermeld
• verschillende vormen van gebruik werden vlaksgewijs gemarkeerd met kleuren, bijvoorbeeld groen voor gras en bomen
  --> Samenvattend kan worden gesteld dat de complexiteit van de weergave is vereenvoudigd, maar dat de kaart extra informatie bevat ten opzichte van de luchtfoto. Deze extra info wordt weergegeven aan de hand van kleuren, letters en symbolen

In het volgende subhoofdstuk oefenen leerlingen het lezen van kaarten met behulp van de legenda. De nadruk ligt dus op het decoderen van de grafische gegevens.

Het kan bijzonder uitdagend zijn om je weg te vinden op historische kaarten. Als je de speciale kenmerken van historische kaarten wilt zien in vergelijking met de kaarten van nu, bekijk dan de elementen 10-12 in hoofdstuk 1.5 historische grensontwikkeling.

De afstand tussen Aken en Eupen ziet er anders uit op de twee kaartfragmenten. Dit heeft echter niets te maken met de werkelijke afstand, maar met de verschillende schaal van de kaarten. Door de verschillende schaal is de werkelijkheid in de twee kaarten in verschillende mate verkleind, waardoor de twee steden zich op de tweede kaart (schaal 1 : 800.000) dichter bij elkaar bevinden dan op de kaart met een schaal van 1 : 175.000.

De informatie die we tot nu toe hebben, is nog niet voldoende om de fietstocht goed voor te bereiden, want:

1. de berekende afstand tussen Aken en Eupen op de kaart is de afstand in vogelvlucht tussen de twee steden. Daarom moet het exacte verloop van de fietstocht worden gepland met behulp van andere kaarten (bijvoorbeeld fiets- of wandelkaarten). Wegen die niet geschikt zijn voor fietsen (zoals snelwegen) moeten worden uitgesloten. Daarom zal de echte route zeker langer zijn dan 14 km. 
2. De zuivere berekening van de afstand bevat nog geen informatie over de aard van het terrein, bijvoorbeeld welke hellingen er op de route overwonnen moeten worden. Het is dus nog niet mogelijk om uit de tot nu toe vergaarde informatie af te leiden hoe zwaar de tocht zal zijn.

Voortbouwend op de reeds ontwikkelde en toegepaste subcompetentie ‘Decoderen van grafische gegevens’, die in de eerste opdracht (bezienswaardigheden rond het Drielandenpunt) nog eens kort wordt besproken, richt het volgende subhoofdstuk zich nu op het beschrijven van kaarten. Aan de hand van het voorbeeld van een wandeling in de buurt van het Drielandenpunt verwerven de leerlingen basiskennis over hoogtelijnen als speciale kenmerken van topografische kaarten, die ze vervolgens moeten toepassen bij het beschrijven van de wandelroute. 

Op een afstand van 1 km rond het Drielandenpunt kunnen aan de hand van de legenda bijvoorbeeld de volgende ‘bezienswaardigheden’ worden bepaald:

• monument op de Vaalserberg
• hoogste punt van Nederland (direct aan het Drielandenpunt)
• uitzichtpunten (bijvoorbeeld in het Labyrint Drielandenpunt)
• grafheuvels (in het bos ten zuidoosten van de Vaalserberg)
  
• kapel (ten westen van het Drielandenpunt)
• kerk en monument ten noordwesten van het Drielandenpunt
• grafheuvel ten noorden van het Drielandenpunt
  

Op topografische kaarten vind je zwarte of bruine hoogtelijnen, ook wel isohypsen genoemd (van het Griekse ‘isos’ – gelijk en ‘hypsos’ – hoogte). Deze markeren naburige punten die op dezelfde hoogte liggen. Om de kaarten niet te vol te maken, zijn niet alle hoogtelijnen aangeduid. Daarom zijn er meestal dikkere hoogtelijnen voor ronde hoogtewaarden (bijvoorbeeld 200 m).

Opgelet: Als je topografische kaarten van de EMR gebruikt, moet je altijd opletten uit welk land de kaart komt. Duitsland, Nederland en België gebruiken namelijk verschillende referentiewaarden voor het zeeniveau.

Elke hoogtemeting begint bij nul - of dat zou je toch denken. Hoe wordt dit ‘nulpunt’ echter precies gedefinieerd? Daar bestaan verschillende opvattingen over: Het referentiepunt voor het meten van geografische hoogten is het zeeniveau. Dit betekent dat de meting op zeeniveau vanaf nul begint. Door getijden en de klimaatverandering verandert het zeeniveau echter voortdurend. Om die reden gebruiken verschillende landen verschillende meetlocaties als referentiewaarden voor hoogtegegevens. Dit heeft ook een effect op de hoogtegegevens op topografische kaarten:

Hoogtegegevens op Nederlandse kaarten verwijzen naar het peil van Amsterdam als referentiepunt voor de hoogte, die nu ook Normaal Amsterdams Peil wordt genoemd, of kortweg NAP.

Sinds 2016 gebruiken Duitse kaarten de Normalhöhennull (NHN) in het Duitse Haupthöhennetz 2016 (DHHN2016) als het nulniveau van de officiële referentiehoogte, die eveneens gebaseerd is op het Amsterdams Peil. De oude aanduiding m.ü.NN (Meter über Normalnull - meter boven zeeniveau), die nog steeds veel wordt gebruikt in spreektaal, wordt soms echter onjuist gebruikt op Duitse kaarten.

De referentiehoogte voor de hoogtegegevens op Belgische kaarten is de ‘Tweede Algemene Waterpassing’ (TAW). Een TAW-hoogte van nul meter komt overeen met het gemiddelde zeeniveau bij eb in Oostende. In tegenstelling tot andere peilen verwijst het peil van Oostende dus naar de laagste waterstand. Dit is 233 cm lager dan de NHN in het DHHN2016 en het Amsterdams Peil.

Deze verschillen zijn bijvoorbeeld belangrijk als er binnen de EMR grensoverschrijdende constructies moeten worden gebouwd. Bij het opstellen van de bouwplannen moet dan namelijk rekening worden gehouden met het verschil in hoogtesystemen tussen de landen.

Naast hoogtelijnen bevatten veel kaarten ook hoogtelagen. Dit zijn gekleurde gebieden op de kaart die door bepaalde hoogtelijnen begrensd worden. Afhankelijk van het doel van de kaart is een zinvolle selectie van hoogtelijnen en een geschikte inkleuring nodig. Normaal worden op fysische kaarten laaggelegen gebieden zoals laaglanden ingekleurd met groene tinten, heuvelachtige gebieden met gele tinten en bergachtige gebieden evenals hoge bergen met bruine tinten.

In waterlichamen zoals meren of zeeën worden dieptelijnen (zogenaamde isobaten), d.w.z. lijnen van gelijke diepte, gebruikt in plaats van hoogtelijnen.

Hier vind je een mogelijke beschrijving van de wandelroute:

De wandeling begint bij het Drielandenpunt, dat met zijn 322,7 m ook het hoogste punt van Nederland is. Vanaf daar wandelen we richting het westen over een landweg die parallel loopt met de landgrens. Het pad is vlak en loopt eerst naar rechts langs de rand van een weiland.

Daarna wandelen we door een loofbos. Na een kruising gaat het pad lichtjes bergaf naar punt 2, waar het een onverharde landweg kruist. Nu verlaat de wandelroute het vorige pad en gaan we bergaf dwars door het bos tot een hoogte van 270 m. Daar verandert het landschap en het pad loopt nu door een weiland.

Na de avontuurlijke afdaling is het pad nu vlak tot aan het Kruiswegpark. Voordat we bij punt 3 aankomen, kruisen we nog enkele volkstuintjes. Daarna komen we weer op een verharde landweg die ons terugbrengt naar het schaduwrijke loofbos. Eerst gaan we lichtjes bergopwaarts en passeren we een wegkruis.

Op een hoogte van 300 m maakt het pad een vrij scherpe bocht naar links en is de route vanaf nu relatief vlak tot aan de Viergrenzenweg. Op de Viergrenzenweg bereiken we na twee scherpe bochten weer ons beginniveau van iets minder dan 320 m. Voorbij een uitkijkpunt brengt een vlak en rechtlijnig pad ons terug naar het Drielandenpunt.

Het volgende subhoofdstuk is bedoeld om leerlingen niet alleen in staat te stellen om kaarten te beschrijven, maar ook om de inhoud ervan te interpreteren en uit te leggen. Thematische kaarten zijn hiervoor ideaal, omdat ze verschillende informatielagen (layers) bevatten die door de leerlingen moeten worden geanalyseerd en verbonden. De vaardigheden ‘decoderen van de grafische gegevens’ en ‘beschrijven van de kaart’ die de leerlingen in de vorige subhoofdstukken hebben geleerd, zijn de basisvoorwaarden voor deze volgende stap van de methode. De leerlingen moeten de kaarten nu niet alleen meer kunnen lezen, maar ook interpreteren. Aan de hand van het voorbeeld ‘Pendelstromen in de Euregio Maas-Rijn’ moeten de leerlingen eerst de kaart uitleggen aan de hand van informatie die inherent is aan de kaart. Voor meer gevorderde leerlingen maakt de verwijzing naar hoofdstuk 1.4 Taalgebieden het al mogelijk om externe informatie te gebruiken voor het interpreteren van de kaart.

Naast het uitleggen van kaarten, behandelt dit laatste subhoofdstuk de kritische reflectie en beoordeling van kaarten. De leerlingen moeten eerst bewust worden gemaakt van het feit dat kaarten geen objectieve waarheid weergeven. Dit willen we bereiken door hen verschillende kaarten te tonen die er op het eerste gezicht vreemd uitzien. Door de beperkingen van tweedimensionale weergave (zie Mercatorprojectie), de generalisatie die altijd nodig is bij kaarten en de selectie van informatie die daarmee gepaard gaat, tot op het punt van een opzettelijke verkeerde weergave: zo wordt een ruimte altijd geconstrueerd op kaarten. Het voorbeeld van ‘Google Maps’ biedt een verdere verdieping: daar worden landgrenzen namelijk anders weergegeven, afhankelijk van het land waarin de kaartendienst wordt gebruikt (zie artikel: "Grenzen zoals we ze willen").

Door na te denken over de mate waarin de ‘constructie’ van de Euregio Maas-Rijn kansen en risico's biedt, zien de leerlingen tegelijkertijd in dat kaarten en de geconstrueerde ruimte op kaarten altijd een bepaald beeld geven en daarom een kritische reflectie vereisen. Tegelijkertijd denken de leerlingen na over de representatie van hun thuisregio.

Voortbouwend op het vorige subhoofdstuk moeten de leerlingen nu een andere thematische kaart interpreteren aan de hand van het voorbeeld van het ruimtelijk concept van de ‘Blauwe Banaan’. In dit geval is er echter, naast de kaart, externe informatie nodig om de opdrachten uit te voeren. Deze informatie verzamelen de leerlingen op het internet. Dit economisch-geografische voorbeeld is op twee manieren geschikt om de leerlingen kaarten te laten beoordelen: zowel de ‘blauwe banaan’ als een theoretisch ruimtelijk concept en de voorstelling van de Euregio Maas-Rijn als een quasi-homogene ruimte op de kaart kunnen (en moeten) kritisch in twijfel worden getrokken met betrekking tot hun feitelijke geldigheid en nauwkeurigheid.

Het model van de Blauwe Banaan gaat terug op een economisch-geografisch model van de Fransman Roger Brunet. Zo verdeelde hij Europa in zogenaamde actieve en passieve gebieden. Op de kaart verschijnt de Blauwe Banaan als een dichtbevolkte gordel die zich uitstrekt van Londen via Randstad Nederland, Brussel, Rijn-Ruhr, Rijn-Main, Rijn-Neckar, Boven-Rijn, Bazel/Zürich naar Boven-Italië (Milaan, Turijn, Genua). Binnen deze gordel liggen niet alleen belangrijke productiefaciliteiten, maar ook vijf hoofdsteden en een groot deel van de institutionele centra van de Europese Unie (EU). Naast de hoge bevolkingsdichtheid wordt de Blauwe Banaan dus ook gekenmerkt door een bijzondere economische kracht. Daarom kan het worden beschouwd als een gunstig gebied met positieve ontwikkelingsvooruitzichten binnen Europa. In de loop der jaren is het model van de Blauwe Banaan aangevuld met andere assen, bijvoorbeeld de ‘Gouden Banaan’ langs de Middellandse Zeekust of de ‘Gele Banaan’ als een ander snelgroeiend gebied dat zich in een boog uitstrekt van Parijs via het Rijn-Ruhrgebied naar Berlijn en verder naar het oosten.

De Euregio Maas-Rijn ligt enerzijds in de Blauwe Banaan en anderzijds in de Gele Banaan.

Door de ligging van de Euregio Maas-Rijn op de kruising van twee ontwikkelingsassen (Blauwe Banaan & Gele Banaan) mogen we een positieve economische ontwikkeling verwachten voor de Euregio Maas-Rijn.

Bij het beoordelen van de toekomstige ontwikkelingsperspectieven van de Euregio Maas-Rijn op basis van deze kaart moet er echter rekening mee worden gehouden dat de Blauwe Banaan enerzijds een theoretisch model is dat niet voor elke locatie binnen de ontwikkelingsassen dezelfde economische basisvoorwaarden stelt. Anderzijds moeten we er rekening mee houden dat de Euregio Maas-Rijn geen homogeen gebied is, maar ruimtelijk gedifferentieerd is. Binnen de Euregio Maas-Rijn zijn er namelijk regio's die sterker gericht zijn op globalisering en mondiale integratie dan andere. Bekijk het hoofdstuk over globalisering om meer te weten over dit onderwerp.